İLİMDE USÛL
İLİMDE USÛL
🌿 1. İlim ve Usûl-i İlim Nedir?
İlim (العلم)
İlim, “bir şeyi hakikati üzere bilmek” demektir. Yani eşyanın, hadiselerin, hükümlerin ve manaların nasıl olduğunu, neye dayandığını bilmektir.
Kur’ân, “اِنَّمَا يَخْشَى اللّٰهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمٰٓؤُا”
“Allah’tan, kulları içinde ancak âlimler korkar.”
(Fâtır, 35/28 )
buyurarak, ilmi, takvâ ve marifetle doğrudan irtibatlandırır.
Usûl (الأصول)
Usûl kelimesi, “asıl, temel, kök, dayanak” mânâsındadır.
Usûl ilmi, herhangi bir ilmin nasıl öğrenileceğini, delillerinin nasıl değerlendirileceğini, hükümlerin nasıl çıkarılacağını gösteren disiplindir.
Yani usûl, ilme giden yolun ilmidir.
🌿 2. Hadis, Tefsir, Fıkıh ve Kelâm İlimleri
İlmin Adı / Konusu / Gayesi /Dayanağı /Hadis :Resûlullah’ın (asm) söz, fiil, takrir ve sıfatları
Sünneti tespit ve muhafaza
Rivayet ve sened
Tefsir: Kur’ân’ın mânâsıİlâhî maksadı anlamak
Kur’ân, Sünnet, Arap dili
Fıkıh :Şer’î amellerin hükümleri
Allah’ın emir ve nehiylerini bilmek
Kitap, Sünnet, İcma, Kıyas
Kelâm :İnanç esasları (itikad)
Allah’a iman ve tevhidi aklen isbat
Akıl ve nakil
🌿 3. Usûlü’l-Hadis, Usûlü’t-Tefsir, Usûlü’l-Fıkıh, Usûlü’l-Kelâm Nedir?
Bu dört usûl, ilmin metodolojisidir. Yani o ilmi nasıl anlayacağımızı, delili nasıl tartacağımızı, sahih ile zayıfı nasıl ayıracağımızı öğretir.
🔹 Usûlü’l-Hadis
• Rivayetlerin sahih, hasen, zayıf, mevzû oluşunu belirler.
• Sened (raviler zinciri) ve metin (lafız) tenkidini öğretir.
• Yani “hadis doğru mudur?” sorusuna cevap verir.
Olmasa, din adına birçok zayıf ve uydurma söz “hadis” diye dolaşırdı; dinin temelleri karışırdı.
🔹 Usûlü’t-Tefsir
• Kur’ân’ın lafız, siyak-sibak (öncesi-sonrası), nüzul sebebi, mekkî-medenî gibi yönlerini inceler.
• Nasıl tefsir edilir, hangi kaynakla yorum yapılır, ne kadar ictihad câizdir gibi sorulara cevap verir.
Olmasa, Kur’ân herkesin kendi anlayışına göre yorumladığı bir kitap hâline gelirdi.
“Kur’an bana göre şöyle der” sözü, dinin birliğini zedelerdi.
🔹 Usûlü’l-Fıkıh
• Hüküm çıkarma (istinbat) metodunu öğretir.
• Delillerin hiyerarşisini (Kitap, Sünnet, İcma, Kıyas) belirler.
• Lafızların mânâlarını, emir-nehiy, umum-husus, nasih-mensuh gibi kuralları açıklar.
Olmasa, herkes kendi zevkine göre hüküm çıkarır, “bana göre helâldir” derdi.
Bu da dinde anarşi doğururdu.
🔹 Usûlü’l-Kelâm
• İtikadî meselelerde delil ve istidlal yöntemini belirler.
• Akıl ile nakli nasıl uzlaştıracağını, Allah’ın sıfatlarını nasıl anlayacağını öğretir.
Olmasa, iman meselelerinde “yanlış inançlar (dogmalar)” yayılır,
sahih akide zayıflar, bid‘at fırkalar çoğalırdı.
🌿 4. Usûl İlmi Neden Ortaya Çıktı?
Başlangıçta, sahabe devrinde usûl ilmine ayrı bir ihtiyaç yoktu. Çünkü onlar:
• Kur’ân’ı nüzul bağlamında biliyorlardı,
• Hadisi doğrudan Resûlullah’tan işitiyorlardı,
• Arap dili ve kültürü içinde yaşıyorlardı.
Fakat:
• İslâm coğrafyası genişleyince,
• Arap olmayan kavimler Müslüman olunca,
• Mezhepler, fırkalar, yanlış anlayışlar ortaya çıkınca,
• İlimlerin dallanıp budaklanmasıyla birlikte,
Usûl ilimleri zaruret hâlini aldı.
Yani usûl ilimleri, İslâm ilimlerinin korunması için bir zırh ve mihenk olarak doğdu.
🌿 5. Olmasıyla Olmaması Arasındaki Fark
Durum / Sonuç /
Usûl varsa :İlim sağlam, delil geçerli, hüküm isabetlidir. Din korunur.
Usûl yoksa : Kişisel yorumlar, bid‘atler, zayıf rivayetler, yanlış tefsirler artar.
Din bozulur.
Usûl, ilimde adalet terazisidir.
Delilsiz söz, usûlsüz görüş, ölçüsüz hüküm “zulüm” olur.
🌿 6. Hasılı :
Usûlsüz vukuf, vukufsuz usûl gibidir; her ikisi de hatadır.
Yani usûl bilmeden ilim iddiası, temelsiz bina gibidir.
Usûl, ilmin mizânı ve istikametidir.
🌿 7. Sonuç (Hikmetli Bir Özet)
• İlim, hakikatin bilgisidir.
• Usûl, o hakikate giden doğru yoldur.
• Usûlsüz ilim, ışığı olmayan göz gibidir.
• İlmin usûlü, dinin korunması, düşüncenin selâmeti ve ümmetin birliği için zaruridir.
Hazırlayan: Mehmet Özçelik – www.tesbitler.com
27/10/2025
